Sốc nhiệt là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Khái niệm sốc nhiệt

Sốc nhiệt (heat stroke) là tình trạng rối loạn điều hòa thân nhiệt nghiêm trọng xảy ra khi nhiệt độ lõi cơ thể tăng lên mức ≥ 40°C, kèm theo rối loạn thần kinh trung ương như lú lẫn, mất định hướng, ảo giác, co giật hoặc hôn mê. Cơ thể không thể tự tản nhiệt, dẫn đến quá tải nhiệt và gây tổn thương tế bào, mô và cơ quan. Đây là cấp cứu y khoa, trong đó tỷ lệ tử vong có thể vượt quá 30 phần trăm nếu bệnh nhân không được hạ thân nhiệt nhanh chóng.

Sốc nhiệt xảy ra khi sự cân bằng giữa sinh nhiệt nội sinh và khả năng tản nhiệt bị phá vỡ. Khi tiếp xúc với môi trường nóng ẩm, khả năng bay hơi mồ hôi bị giảm đáng kể, khiến cơ thể không thể giải phóng nhiệt qua đường bề mặt. Ngoài yếu tố môi trường, thể trạng bệnh nhân, tình trạng mất nước, sử dụng thuốc và bệnh nền có thể làm tăng nguy cơ. Những hiểu biết chuyên sâu về sốc nhiệt được cập nhật tại CDC – Extreme Heat.

Bảng tóm tắt một số yếu tố nguy cơ chính:

Nhóm yếu tố	Mô tả
Môi trường	Nhiệt độ cao, độ ẩm cao, gió yếu
Cơ thể	Mất nước, bệnh tim mạch, bệnh nội tiết
Hành vi	Hoạt động gắng sức, mặc đồ cách nhiệt

Sinh lý bệnh học của sốc nhiệt

Cơ chế bệnh sinh của sốc nhiệt liên quan đến sự suy sụp của hệ thống điều hòa nhiệt. Ở người khỏe mạnh, thân nhiệt được duy trì ổn định nhờ sự điều phối của vùng dưới đồi, điều chỉnh quá trình sinh nhiệt và tản nhiệt. Khi nhiệt độ trung tâm tăng quá nhanh hoặc vượt ngưỡng điều hòa, các cơ chế bốc hơi, đối lưu và bức xạ trở nên không đủ để giảm nhiệt. Kết quả là cơ thể rơi vào trạng thái quá tải nhiệt (heat overload).

Sự tăng nhiệt gây biến tính protein, thay đổi cấu trúc phospholipid màng tế bào, rối loạn enzyme và tăng stress oxy hóa. Hệ quả của những rối loạn này là hoạt hóa quá mức phản ứng viêm hệ thống và phóng thích cytokine gây tổn thương nội mô mạch máu, rối loạn đông máu nội mạch lan tỏa (DIC) và suy chức năng cơ quan. Khi nhiệt độ vượt ngưỡng 42°C, tế bào bắt đầu hoại tử, dẫn đến suy gan, suy thận và rối loạn tim mạch.

Các cơ quan dễ tổn thương nhất trong sốc nhiệt:

• Não: phù não, tổn thương tế bào thần kinh do thiếu máu và độc tính nhiệt.
• Gan: hoại tử tế bào gan, tăng men gan cấp tính.
• Thận: hoại tử ống thận cấp do myoglobin từ cơ vân giải phóng.
• Tim mạch: tụt huyết áp, loạn nhịp.

Phân loại sốc nhiệt

Sốc nhiệt được phân thành hai nhóm chính dựa trên cơ chế khởi phát: sốc nhiệt cổ điển (classic heat stroke – CHS) và sốc nhiệt do gắng sức (exertional heat stroke – EHS). Mặc dù cơ chế sinh lý bệnh tương tự, nhưng nhóm đối tượng nguy cơ và tốc độ tiến triển của bệnh khác biệt đáng kể.

Sốc nhiệt cổ điển thường gặp ở trẻ sơ sinh, người cao tuổi, người mắc bệnh mãn tính hoặc người bị hạn chế vận động. Sốc nhiệt do gắng sức lại xảy ra ở người trẻ khỏe mạnh khi hoạt động cường độ cao trong môi trường nóng ẩm. EHS tiến triển rất nhanh, có thể nâng thân nhiệt lên hơn 41°C trong thời gian ngắn, kèm theo tiêu cơ vân và rối loạn đông máu.

Bảng so sánh phân loại:

Đặc điểm	Sốc nhiệt cổ điển	Sốc nhiệt do gắng sức
Đối tượng	Người già, trẻ em, người bệnh mãn tính	Vận động viên, quân nhân, lao động nặng
Cơ chế chính	Không tản nhiệt được	Sinh nhiệt nội sinh quá mức
Tiến triển	Từ từ	Rất nhanh

Biểu hiện lâm sàng và tiêu chuẩn chẩn đoán

Chẩn đoán sốc nhiệt dựa vào hai tiêu chí cốt lõi: nhiệt độ lõi cơ thể ≥ 40°C và rối loạn thần kinh trung ương. Rối loạn thần kinh có thể gồm lú lẫn, kích động, mất định hướng, giảm phản xạ, co giật hoặc hôn mê. Dấu hiệu da thường phụ thuộc loại sốc nhiệt: da khô nóng trong sốc nhiệt cổ điển và da ướt nhiều mồ hôi trong sốc nhiệt do gắng sức.

Về biểu hiện toàn thân, bệnh nhân thường có nhịp tim nhanh, thở nhanh, huyết áp tụt, buồn nôn, nôn, và có thể xuất hiện tiêu cơ vân với nước tiểu sẫm màu. Xét nghiệm lâm sàng cho thấy men gan tăng, creatinine tăng, rối loạn điện giải như hạ natri máu hoặc tăng kali máu. Các thông tin lâm sàng được cập nhật bởi National Institutes of Health.

Bảng tiêu chuẩn chẩn đoán cơ bản:

• Nhiệt độ lõi cơ thể ≥ 40°C (đo trực tràng).
• Rối loạn ý thức hoặc thần kinh trung ương.
• Không phải do các nguyên nhân khác như nhiễm trùng thần kinh.
• Có dấu hiệu suy đa cơ quan hoặc rối loạn sinh lý toàn thân.

Biến chứng và cơ chế tổn thương đa cơ quan

Sốc nhiệt có thể gây tổn thương toàn thân do sự kết hợp giữa độc tính trực tiếp của nhiệt và phản ứng viêm hệ thống. Khi nhiệt độ lõi cơ thể tăng quá mức, cấu trúc protein bị biến tính, các enzyme ngừng hoạt động và màng tế bào trở nên mất ổn định. Hậu quả là tế bào giải phóng các phân tử gây viêm, kích hoạt dòng thác cytokine, tương tự như hội chứng đáp ứng viêm hệ thống (SIRS).

Não là cơ quan nhạy cảm nhất với nhiệt, vì chỉ cần tăng 1–2°C cũng có thể gây rối loạn thần kinh. Sốc nhiệt có thể dẫn đến phù não, xuất huyết vi mô, rối loạn ý thức kéo dài hoặc di chứng thần kinh vĩnh viễn. Gan thường chịu tổn thương nặng nề với biểu hiện tăng AST/ALT và nguy cơ suy gan cấp. Thận bị ảnh hưởng do tiêu cơ vân, khiến myoglobin làm tắc ống thận dẫn đến hoại tử ống thận cấp.

Những biến chứng có thể đe dọa tính mạng:

• Suy thận cấp do tiêu cơ vân.
• Suy gan cấp do hoại tử tế bào gan.
• Rối loạn đông máu (DIC) do tổn thương nội mô.
• Suy tim tuần hoàn do giảm thể tích tuần hoàn và giãn mạch.
• Phù não và tổn thương thần kinh trung ương.

Phương pháp xử trí và điều trị sốc nhiệt

Điều trị sốc nhiệt phải được triển khai ngay lập tức, với mục tiêu cốt lõi là hạ thân nhiệt càng nhanh càng tốt, song song với hỗ trợ hô hấp, tuần hoàn và điều chỉnh rối loạn sinh lý. Theo hướng dẫn từ WHO và CDC, làm mát nhanh (rapid cooling) là yếu tố tiên lượng quan trọng nhất.

Cách làm mát hiệu quả nhất là ngâm bệnh nhân vào nước lạnh (1–15°C) nếu điều kiện cho phép. Khi không thể áp dụng phương pháp này, có thể dùng quạt hơi, chườm đá, phun sương nước lạnh kết hợp quạt mạnh. Nhiệt độ mục tiêu là giảm xuống dưới 39°C trong vòng 30 phút đầu. Truyền dịch tĩnh mạch giúp điều chỉnh thể tích tuần hoàn và hỗ trợ quá trình tản nhiệt qua tăng lưu lượng máu.

Các bước xử trí chính:

• Đưa bệnh nhân ra khỏi môi trường nóng, cởi bỏ quần áo gây cách nhiệt.
• Tiến hành làm mát nhanh bằng phương pháp phù hợp.
• Đảm bảo thông khí và hỗ trợ đường thở nếu cần.
• Truyền dịch tĩnh mạch đẳng trương để điều chỉnh huyết động.
• Theo dõi điện giải, chức năng thận, gan và đông máu.

Phòng ngừa sốc nhiệt

Phòng ngừa là biện pháp hiệu quả nhất nhằm giảm nguy cơ sốc nhiệt, đặc biệt ở các nhóm dễ tổn thương như người cao tuổi, trẻ em, vận động viên và người lao động ngoài trời. Các tổ chức y tế như NIH và CDC Extreme Heat khuyến cáo nhiều biện pháp dựa trên bằng chứng về khả năng giảm tỷ lệ tử vong liên quan đến nắng nóng.

Mất nước là yếu tố thúc đẩy sốc nhiệt quan trọng, vì thiếu dịch làm giảm lưu lượng máu qua da và giảm hiệu quả tản nhiệt bằng mồ hôi. Việc duy trì uống nước đầy đủ trước, trong và sau khi hoạt động thể lực là cần thiết, đặc biệt trong môi trường nóng ẩm. Những hoạt động ngoài trời cường độ cao nên được hạn chế vào thời điểm giữa trưa khi bức xạ mặt trời đạt mức tối đa.

Các biện pháp phòng ngừa hữu ích:

• Uống nước thường xuyên, tránh đồ uống có cồn hoặc caffeine.
• Mặc quần áo thoáng mát, sáng màu và tránh chất liệu giữ nhiệt.
• Tránh hoạt động mạnh vào thời điểm nắng gắt.
• Nghỉ ngơi định kỳ khi lao động ngoài trời.
• Hỗ trợ nhóm nguy cơ cao như người già và trẻ nhỏ.

Sốc nhiệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu

Biến đổi khí hậu toàn cầu đang làm gia tăng tần suất và cường độ các đợt nắng nóng cực đoan. Báo cáo của WHO dự báo nhiệt độ trung bình toàn cầu tăng có thể làm tăng đáng kể số ca bệnh liên quan đến nhiệt, bao gồm sốc nhiệt. Các quốc gia có khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới, nơi có mật độ dân cư cao và hạ tầng hạn chế, đối mặt nguy cơ đặc biệt lớn.

Sức khỏe cộng đồng đang chịu tác động nặng nề khi nhiệt độ môi trường vượt ngưỡng khả năng thích nghi sinh lý của con người. Người lao động ngoài trời, nông dân, công nhân xây dựng và vận động viên là những nhóm có nguy cơ cao nhất. Ở cấp độ hệ thống, nhiều thành phố đang triển khai các chương trình cảnh báo sớm, mô hình dự báo nhiệt độ cực đoan và cải thiện điều kiện môi trường như tăng cây xanh, cải thiện thông gió và xây dựng khu vực tránh nóng.

Bảng tác động của biến đổi khí hậu lên nguy cơ sốc nhiệt:

Yếu tố môi trường	Ảnh hưởng đến sốc nhiệt
Tăng nhiệt độ trung bình	Tăng nguy cơ quá tải nhiệt trong sinh hoạt hàng ngày
Tăng tần suất đợt nóng	Tăng tỷ lệ nhập viện và tử vong
Độ ẩm cao	Giảm hiệu quả bay hơi mồ hôi
Ô nhiễm không khí	Làm giảm khả năng trao đổi khí, tăng stress cơ thể

Tài liệu tham khảo

• Centers for Disease Control and Prevention. Heat-Related Illnesses. https://www.cdc.gov/disasters/extremeheat
• World Health Organization. Heat and Health Guidance. https://www.who.int
• National Institutes of Health. Heat Stroke Clinical Overview. https://www.nih.gov
• National Library of Medicine. Heat Stroke Research Articles. https://www.ncbi.nlm.nih.gov